Onze maatschappij wordt geregeld geconfronteerd met ingrijpende gebeurtenissen. Vaak halen die het nieuws voor enkele dagen en dan verdwijnen die terug van ons netvlies. Voor veel van de betrokkenen tekent het echter hun leven, voor altijd.
Als je werkt met individueel en/of collectief trauma, is het behulpzaam om net iets langer en met wat meer aandacht, stil te staan bij zo'n gebeurtenis. Neem dus zeker even de tijd om de verschillende linkjes doorheen de tekst even open te klikken en neem de volgende vragen mee in je achterhoofd:
Hoe verloopt de verslaggeving n.a.v. zo'n incident? Opent de verslaggeving de poort naar heling of eerder naar suspens, veroordeling, vingerwijzen, ... ?
Hoe zit het met de nasleep van zo'n ingrijpend incident, worden alle betrokkenen adequaat opgevangen of blijven ze in de kou staan, eens de nieuwswaarde voorbij is?
Worden eventuele lessen getrokken uit zo'n incident of net niet?
Hoe gaan alle betrokken instanties om met het incident, denk aan de betrokken organisaties, overheid, ... ?
Barst er een juridische strijd los en zo ja, wat is de impact daarvan op het helingsproces van de verschillende betrokkenen?
Welke slachtoffers komen in beeld? Louter de fysieke slachtoffers of is er ook oog voor de psycho-emotionele slachtoffers, de familieleden, ... ?
Op welke manier wordt het incident herdacht?
Volgt er een verontschuldiging en hoe authentiek is die?
...
Elke ingrijpende gebeurtenis, die in de media verschijnt, is een gelegenheid om je bewustzijn omtrent trauma - individueel of collectief - aan te scherpen. Het leert je ook hoe onze maatschappij omgaat met dit soort incidenten en ook die kennis is relevant want het zijn vaak die ingesleten gewoontes die je op je pad zal tegenkomen en meerdere daarvan staan heling in de weg. Zo kom ik terug bij de treinramp van 15 februari 2010, te Buizingen, die op 15 februari 2020 nog herdacht werd. Meer zelfs de juridische nasleep van dit incident duurde 11 jaar. De finale uitspraak - na een lange juridische strijd - werd uiteindelijk gedaan eind januari 2021 nadat Infrabel nog in hoger beroep was gegaan.
Twee treinen - de ene komende van Leuven en de andere van Luik - botsten op elkaar. Dat leidde tot de volgende tol:
19 doden;
171 gewonden (en telkens als er gesproken wordt over gewonden, spreekt men enkel over fysiek gewonden);
19 families die iemand dierbaar verloren zijn;
De kring van familie, vrienden en collega's van die 19 slachtoffers;
Naast de menselijke tol is er natuurlijk ook de materiële, financiële en praktische tol van deze ramp:
Treinreizigers die voor een tijdje niet meer vlot op hun bestemming raken;
De schade aan de spoorlijn en aan de treinen;
Het feit dat het hele treinverkeer door elkaar geschud is;
Het imago van de verschillende betrokken organisaties;
...
LAW vs. LORE
Natuurlijk hoort er een onderzoek bij zo'n incident (= LAW-logica). Sowieso is er bij zo'n incident sprake van één of meerdere menselijke fouten. De vraag is of je zo'n incident kunt herleiden tot menselijke fouten. Vaak is de mens immers een kleine schakel via dewelke de broosheid van een systeem zich toont, echter via het individu. Je leest het goed, bij ongevallen - zij het nu treinrampen, explosies, branden, vliegtuigcrashes, epidemiën, ... - zijn het vaak broze systemen die breken: installaties die jarenlang niet grondig onderhouden werden, investeringen die uitgesteld werden, hervormingen die organisaties verzwakt hebben, ... .
De LAW-logica zorgt er meestal voor dat men op zoek gaat naar een schuldige en dat er tegelijkertijd allerlei (juridische) mechanismes zullen gebruikt worden om de schuld af te wenden. De mensen waar men in eerste instantie naar keek waren natuurlijk de machinisten van beide treinen, waarvan er één is overleden door het ongeval. En inderdaad, de machinist die de ramp heeft overleefd, had een stop signaal genegeerd of niet gezien doch men heeft nooit kunnen aantonen of het signaal ook daadwerkelijk werkte op dat moment.
Bij een eerste uitspraak werd hij veroordeeld maar in hoger beroep werd hij uiteindelijk vrijgesproken. Kan je je voorstellen waar deze machinist door is gegaan? Probeer heel even in zijn schoenen te gaan staan. Hoe geef je dit een plek? Hoe wordt deze man opgevangen en begeleid doorheen dit alles? Was er iemand voor hem? Bijna tien jaar lang hing er een zwaard van Damocles boven zijn hoofd. Maar dat is waar de LAW-logica kan toe leiden, mensen (of partijen) volledig herleiden tot 'dader' of 'slachtoffer' en net dat maakt heling bijzonder moeilijk. Uiteindelijk - na veel gehakketak op topniveau - werden de NMBS en Infrabel veroordeeld. Het voorziene noodremsysteem werd versneld ingevoerd
Een juridisch onderzoek opent zo goed als zeker een dynamiek die heling (= LORE-logica) in de weg staat. Daarover schrijf ik meer uitgebreid in mijn boek "Stuck. Trauma in organisaties." De LORE-logica daarentegen stelt heling en herstel voorop. Wat in de LORE-logica telkens terugkomt is het net niet herleiden van de betrokkenen tot enkel 'dader' of 'slachtoffer'. De machinist die het stopsignaal over het hoofd zag (of niet zag omdat het misschien niet werkte) is evengoed slachtoffer van een broos systeem. De organisaties die op een bepaalde manier nalatig waren op het vlak van coördinatie en investeringen in veiligheid en onderhoud, waren in een bepaalde mate ook slachtoffer. De EU initieerde immers in 2005 de liberalisering van het treinverkeer waar nu nog steeds de effecten van voelbaar zijn in alle geïmpacteerde organisaties (en niet alleen in België).
Zo komen we bij een tweede onderscheid tussen LAW & LORE. LAW heeft de neiging om in te zoomen tot er één duidelijke af te bakenen oorzaak kan gevonden worden en desnoods is dat een spreekwoordelijke 'garnaal'. LORE zoomt eerder uit en werkt in cirkels rond het incident. En inderdaad, net door je open te stellen voor die grotere cirkels rond de betrokken organisaties - in dit geval de NMBS en Infrabel - kan je zien dat ook die organisaties in een bepaalde mate nog niet bekomen waren van keuzes die boven hun hoofd werden gemaakt.
Werken met trauma kan maar als je LORE leert kennen. En de ruimte voor helingswerk is in eerste instantie klein, zeker als LAW de plak zwaait. Laten we hopen dat LAW & LORE met de jaren meer uitgebalanceerd geraken.
Voor de nabestaanden van de slachtoffers van deze treinramp ontstaat er nu alvast wat meer ruimte voor hun helingsproces ...
