Heel wat mensen volgen de reeks Homeland waarvan nu het tweede seizoen loopt. De reeks gaat over een Marines Sergeant die na 8 jaar vermist te zijn geweest, levend terug gevonden wordt. Hij wordt door de Amerikanen als een oorlogsheld onthaald. Tegelijkertijd komt de CIA er stap voor stap achter dat hij geïndoctrineerd werd door de Hezbollah die hem gevangen heeft gehouden en dat hij eigenlijk door hen zal ingezet worden voor een aanslag. De reeks is spannend maar vooral ook fascinerend.
Daarenboven is het thema van de reeks heel actueel. Ik verwijs naar de recente bom aanslagen in Boston maar ook naar de tieners die ingelijfd werden om mee te gaan strijden in Syrië. De vraag die me het meest bezig houdt is de volgende: "Hoe krijg je iemand zo ver?" In een eerdere blog schreef ik al één en ander over (on)bewuste manipulatie en hoe je jezelf als manager (of medewerker) kan beschermen door in eerste instantie je gevoelige plekken voor manipulatie te leren kennen. Maar deze situaties zijn klein bier t.o.v. de jonge gasten die ingelijfd worden om te gaan strijden in Syrië. Mogelijks is er daar sprake van ernstige indoctrinatie. Je kan het amper begrijpen en toch zie je dat mensen helemaal kunnen "overgenomen" of "ingelijfd" worden. En het proces van inlijving blijkt heel snel - zijnde in enkele weken tijd - te lopen. De volgende vragen zetten me aan het opzoeken en schrijven:
Hoe loopt dat proces?
Hoe kan je het herkennen als het gebeurt met iemand die je kent?
Hoe kan je herkennen dat je zelf gemanipuleerd of geïndoctrineerd wordt?
Tot wanneer is het proces nog om te keren?
Welke methoden worden gebruikt?
Hoe krijg men iemand zo ver dat hij of zij alles achter laat?
...
Het is natuurlijk onmogelijk om al deze vragen te beantwoorden in één blog, maar ik wil alvast een aantal elementen aanstippen. Doorheen de tekst zal ik de persoon die gemanipuleerd of geïndoctrineerd wordt als "slachtoffer" benoemen. Voor de andere partij gebruik ik de term "manipulator". Ik vond niet meteen een meer passende naam voor beide partijen. Hoe gaat men tewerk? In eerste instantie misbruikt men de kwetsbaarheid van het slachtoffer om er zo totale controle over te krijgen. Men gebruikt daarvoor onethische, psychologische technieken om het denken van iemand ingrijpend te veranderen. Die technieken zijn gebouwd op dezelfde know-how als deze waar getrainde psychologen, coaches en/of therapeuten gebruik van maken. Alleen is de intentie anders. Je kan immers net met dezelfde technieken iemand vrij maken van belemmerende overtuigingen als iemand helemaal gevangen zetten door belemmerende overtuigingen in zijn denken te installeren. Vaak start de recrutering of inlijving heel impliciet. Men is het slachtoffer al aan het recruteren vooraleer hij het door heeft en eens dat duidelijk wordt, is men niet transparant over wat er uiteindelijk van hem zal verwacht worden of is het proces al onomkeerbaar. Wel wordt het slachtoffer telkens weer verleid om een stap verder te gaan en laat men hem geloven dat dat helemaal in zijn belang is. "No Strings Attached," pompt men herhaaldelijk in zijn hoofd. De manipulator slaagt er zo in om te laten uitschijnen dat hij er zelf geen belang bij heeft. Alle winst ligt bij het slachtoffer. Dergelijke niet-transparantie is een alarmsignaal dat helaas niet heel zichtbaar of herkenbaar is. Eens dit proces gestart is, wordt het slachtoffer geïsoleerd. Dat kan op een fysieke manier gebeuren door iemand te ontvoeren maar dat kan ook door iemand psychologisch te isoleren. Dat doet men door het slachtoffer te verbieden om er met eender wie over te praten. Als hij dat wel doet, verliest hij zijn kans op lidmaatschap meteen. Op deze manier kan iemand nog fysiek deel uitmaken van zijn normale gemeenschap en toch al geïsoleerd zijn. Dit valt voor de vrienden, familie, ... vaak wel op maar in het geval van de jongeren die gerecruteerd werden om te gaan strijden in Syrië kan het makkelijk herkaderd worden tot iets normaals zoals "het zal de puberteit wel zijn" of "er zullen wat problemen zijn met vrienden of een vriendin". Op die manier kan het geïsoleerd raken zonder enig probleem verder gaan. De - vaak charismatische - manipulator heeft vanaf dan vrij spel. Vervolgens wordt er stapsgewijs een splitsing geïnstalleerd tussen "zij" en "wij". Aan "zij" worden - vaak op een heel subtiele wijze - allerlei negatieve eigenschappen toegekend en aan "wij" worden allerlei verheven eigenschappen toegekend. Daardoor vergroot de isolatie, verhoogt de aantrekkingskracht om lid te worden van "wij" en wordt het steeds makkelijker om de rug toe te keren naar "zij". Jongeren zitten vaak al in zo'n wij/zij proces omdat ze zich aan het vrij maken zijn van hun ouders. Net daar zijn jongeren vaak al heel kwetsbaar als ze aan het puberen zijn. De manipulator maakt dus gewoon gebruik van dit proces en wakkert het nog wat verder aan. Vaak installeert de manipulator ook angst bij het slachtoffer door een heel strakke controle te installeren over diens dagelijkse routines maar ook over het denken en praten van het slachtoffer. Stap voor stap zal het slachtoffer beseffen dat hij altijd in de gaten gehouden wordt. Je hoeft iemand immers maar een paar keer te "betrappen" om een dergelijk "big brother is watching you" gevoel te installeren. En vanaf dan zit de manipulator in het hoofd van het slachtoffer en is het slachtoffer zijn vrijheid helemaal kwijt. Zijn denken is overgenomen en het chronische gevoel van angst heeft zijn helder, onafhankelijk denken helemaal uitgeschakeld. Met "straffen" en "belonen" hervormt de manipulator vervolgens het denken van het slachtoffer verder. Dat "straffen" en "belonen" kan fysiek zijn maar dat kan ook psychologisch/emotioneel zijn: positieve aandacht, boosheid, beloning, promotie, demotie, nabijheid, afzondering, ... De manipulator is meester in het spelen op dit terrein en neemt zo de sturing van het slachtoffer helemaal over. Tot slot maakt de manipulator gebruik van het verlangen (van het slachtoffer) om ergens bij te horen. Ergens bij willen horen, is een oerkracht die mensen stuurt en net daarom zijn mensen - zeker pubers - net daar heel kwetsbaar. Ze zijn zoekend, nog heel onzeker, ... . Vaak schotelt de manipulator ook nog een reeks idealen voor om het slachtoffer in te lijven. Die idealen geven het zoekende slachtoffer houvast, betekenis, identiteit, ... net dat waar jongeren heel erg naar op zoek zijn. Zoals je ziet wordt de "Sense of Self" van het slachtoffer helemaal onderuit gehaald of uitgehold. Zo kan de manipulator eender wat installeren bij het slachtoffer die hopeloos op zoek is naar houvast. En zo ontstaat er (terug) houvast maar vooral ook een heel diepgaande afhankelijkheid. De manipulator heeft zo "full control" over zijn slachtoffer en het slachtoffer is zich van geen kwaad bewust. Meer zelfs, hij gelooft dat de manipulator het beste met hem voor heeft. Beangstigend, I know. Bescherming? Je kan zelf geïsoleerd raken of je kan iemand in je omgeving geïsoleerd zien raken. Hier volgen enkele raadgevingen om je te beschermen ...
Wees bewust van je eigen kwetsbaarheid (zie de blog waar ik al eerder naar refereerde).
Voel, voel, voel ... via je lichaam of body-awareness kan je vaak voelen dat er iets niet klopt.
Wanneer je merkt dat je heel zwart/wit begint te denken, te kijken ... dan ben je het contact met de realiteit aan het verliezen. Je zal je steeds meer aangetrokken voelen tot "wij" omdat men erin geslaagd is je op een positieve manier te laten denken over alles wat verbonden is met "wij" (= matching) en op een negatieve manier over alles wat verbonden is met "zij" (= mismatching).
Contact houden met meerdere mensen en hen voorleggen wat er met je gebeurd voor je helemaal geïsoleerd raakt is cruciaal.
Is er een weg terug?
Mensen die ingelijfd of overgenomen werden, kunnen die terug? Ze moeten zichzelf natuurlijk eerst fysiek vrij kunnen maken. Maar het emotioneel/psychologisch vrij maken kan jaren duren. De manipulator blijft vaak maanden of zelfs jaren in het hoofd van het slachtoffer zitten. En wie weet probeert hij het slachtoffer nog te benaderen of te beïnvloeden. Het slachtoffer zal heel hard moeten werken en heel wat ondersteuning nodig hebben om terug een gezonde "sense of self" op te bouwen. Het slachtoffer zal zich door dikke lagen van boosheid, machteloosheid, schaamte, verdriet, angst, wantrouwen, ... moeten worstelen. Het kan heel lang duren vooraleer het slachtoffer zicht terug veilig zal voelen. Verder lezen:
"Who's pulling your strings" van Harriet Braker
"Influence" van Robert Cialdini
"Boundaries in Human Relations" van Anné Linden